Qırımtatar sürgünligi – dünya tarafından tanılması kerek olğan bir genotsid. Bu ne içün müim ola?

1944 senesi mayısnıñ 18-nde tañda qırımtatar halqınıñ Qırımdan sürgün etilüvi başlandı. Sovetler akimiyeti halqnı satqınlıqta ve natsistlernen işbirliginde qabaatlap, onı Qırım yarımadasından sürgün etmege emir etti. Aman-aman üç künde Qırımdan tahminen 200 biñ insan çıqarıldı. Ukrayina ve bazı diger memleketler sovetler rejiminiñ bu areketlerini qırımtatar halqınıñ genotsidi olaraq tanıdı.

1944 senesiniñ sürgünlik neticesi ne oldı, halqnıñ taqdirine nasıl tesir etti, sürgünlikniñ genotsid olaraq halqara seviyede tanılması ne qadar müim ve Sovetler Birliginiñ ve zemaneviy Rusiyeniñ işğal etilgen Qırımda qırımtatarlarğa qarşı siyasetini nede qıyaslamaq mümkün? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ alıp barıcısı Alena Badük qırımlı tarihçı Gülnara Abdulayeva ve Ukrayina Yuqarı Radasınıñ deputatı Tamila Taşevanen laf etti.

1944 senesi mayısnıñ 13-nde natsist Almaniyasınıñ ordusı Qırımdan çekildi ve yarımada sovet akimiyetiniñ kontroline keçti. Moskvadan kelgen emirge köre NKVD askerleri Qırım yarımadasında qalğan bütün qırımtatarlarnı demiryol vagonlarına mindirip, Orta Asiya cumhuriyetlerine yolladı. Ukrayina milliy hatıra institutı yazğanına köre, qırımtatar erkeklerinniñ 15%-ı Qızıl ordu tarafında cenkleşse de, sovetler rejimi halqnı kene de devlet hainliginde qabaatladı.

Sürgün etilgen insanlarnıñ ekseriyeti Özbekistanğa ve qomşu Qazahistan ve Tacikistan rayonlarına tüşti. Olar emek lagerlerini añdırğan sert komendant rejimli mahsus yerlerge oğradı. Balalarğa tek rusça ya da özbekçe tasil almağa ruhset bere ediler, qırımtatarca yasaq edi. 1957 senesi bu tilde yazmaq yasaq edi, Büyük sovet entsiklopediyasından qırımtatarlar aqqında maqale silindi. Bu milletni pasportta yazmağa da yasaq oldı. Qırımtatarlarğa Qırımğa qaytuv yasağı 1989 senesine qadar devam etti.

Milliy hatıra institutı qayd etkenine köre, sürgünlik sebepleri arasında tedqiqatçılar tarihta qırımtatarlarnıñ Sovetler Birligi raqip olaraq körgen Türkiye ile sıqı bağlarını ayta, Qırımnı ise bu memleketnen bir zıddiyet olsa, strategik platsdarm olaraq körgen ediler.

Qırımlı tarihçı Gülnara Abdulayeva bu fikirge qoşulmay. Türkiye neticede Gitlerge qarşı koalitsiyağa qoşuldı, sürgünlik sebebi ise başqa edi, dep eminliknen ayta Abdulayeva.

«Yarımadanı tamır halqtan temizlep, bam-başqa bir tarih tanıtmaq kerek edi, çünki böyle şeyler endi ola edi. Yani sovetler ükümeti daa Ekinci cian cenkinden evel «Qırımtatarlarsız Qırım» programmasını yerleştirmege azırlana edi. Sovetler Birligi ve Almaniya arasında cenk areketleriniñ başına kelgendir. Yani sürgünlik tedbirleri bir qaç yıl azırlandı», – dep qayd etti tarihçı.

Gülnara Abdullayeva

Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetini sovetlerge qarşı elementlerden temizlev 1944 senesi aprelniñ 13-nde çıqqan gizli NKVD buyruğı 1944 senesi baarde imzalandı. Vesiqada qayd etilgen sebep – «alman işğalcilerinen işbirligi» – tek formal bir sebep oldı, dep emin Gülnara Abdulayeva.

SSSR iç işler halq komissarı Lavrentiy Beriya ve devlet havfsızlığı halq komissarı Vsevolod Merkulov «Qırım ASSRniñ territoriyasını antisovet elementlerinden temizlev tedbirleri aqqında» buyruğı

«Ne içün olar qırımtatarlardan qurtulmağa istedi? Kelecekte tarihçılar tedqiq etecek bir mesele. Olar Qırımdan Rus İsviçre ya da olarğa Qırım yarımadasınıñ ilk işğali olğan 1783 senesinden berli olarğa keder etken qırımtatarlar olmağan başqa bir region yapmağa istediler», – dep ayta Gülnara Abdulayeva.

Devlet Mudafaa Komitetiniñ №5859 «Qırımtatarlar aqqında» qararı, qırımtatar halqı resmiy şekilde askerlikten qaçqanından ve işbirliginde qabaatlandı

Rusiye kontrolindeki Qırım akimiyeti mayısnıñ 18-ini Qırım halqlarınıñ sürgünlik qurbanlarını añma künü dep adlandıra, çünki o vaqıt Qırım yarımadasında yaşağan qırımtatarlar, yunan, bulğar, ermeni, italyan ve almanlarnı ayta.

Aqmescitte Qırımtatar sürgünlik qurbanlarını añma kününde miting, 1998 senesi mayısnıñ 18-i

Böyle bir ibare doğru degil, dep ayta Gülnara Abdulayeva. Almanlar 1941 senesi, italyanlar 1942 senesi, ermeni, bulğar ve yunanlar 1944 senesi yazda sürgün etildi. Olarnı bütünley sürgün etmediler, dep qayd ete tarihçı.

«Meselâ, yunan ve ermenilerden esasen erkekler sürgün etildi, qadınlar qalğan edi. Ebet, aqaylarınen beraber ketken qadınlar bar edi, amma episi degil. Yani insanlarnı tamırlarınen çıqarmadılar ve bütün halqlarnı sürgün etmediler, qırımtatarlarnı ise episini sürgün etkenler», – dep tarif etti Gülnara Abdulayeva.

Sürgünlikniñ ilk yılı halqnıñ 46,2%-ı vefat etti, dep tarif ete tarihçı. Bu statistikağa cebede elâk olğan qırımtatarlar kirmey. Qırımnıñ tamır halqına yapılğanlar genotsid ola, dep emin o.

«Aman-aman yarısı vefat etti, ve bu tek tahminiy raqamlar. Birileri az köstere, digerleri yarısı olamaz deyler. Amma yoq, kerçekten öyle, bir çoq insan bunı tedqiq etken edi, Qırımtatar milliy areketinden insanlar, olar yıllarnen cedveller tizip, vesiqalarnen qıyaslay edi, er şeyni teşkere ediler. E, aman-aman yarısı elâk oldı, bu tam bir genotsid edi. Yani bütün halq yoq etildi, ve mında genotsid alâmetleri bar», – dep tarif etti Gülnara Abdulayeva.

Bu yıl mayısnıñ 14-nde Ukrayina Yuqarı Radası qarar qabul etip, çetel devletleriniñ ükümet ve parlamentleri, halqara teşkilâtlar ve parlament assambleyalarını qırımtatar halqı genotsidiniñ qurbanlarını añmağa ve 1944 senesi sürgünligini genotsid olaraq tanımağa çağırdı.

Çetel devletlerinen qırımtatar sürgünligini genotsid olaraq tanıma işi «Qırım platformasında» yapıldı ve keçken sene, facianıñ 80 yılında, faalleşti, dep ayta Ukrayina halq deputatı Tamila Taşeva.

«Şübhesiz, devletlerniñ haberi bar, ortaqlarımıznıñ Qırımdaki vaziyetten ve tarihımıznıñ bu facialı saifesinden haberleri bar. Devletlerniñ bir qısmı, meselâ, Global Cenüp – Şarqiy Asiya, Latin Amerikası, Afrika qıtası – bu facialı saifelerni bilgenler çoq degildir, amma biz olarğa bile bunı tarif etmege tırışamız», – dedi Tamila Taşeva.

Tamila Taşeva

«Men şimdi İsviçredeki tedbirlerde bulunam. Gruppamızda Mozambika, Şri-Lanka, Libiya vekilleri bar ve biz bu künleri qırımtatar sürgünligi aqqında tarif etemiz, bu tekrarlanmamalı dep aytamız, çünki körüşüvimizniñ mevzusı – keçici adalet ve keçmişnen nasıl çalışmaq kerek olğanımız. Yani keçmişniñ belli bir tecribesi tekrarlanmamalı ve nasıl islâatlar keçirilmeli, hatıra seviyesinde ne yapılmalı», – dep qoştı Taşeva.

Qırımnıñ tamır halqınıñ er bir vekili aqqında facialı aqibetler şimdi de aks oluna, dey Taşeva. XVIII asırda yarımadanıñ ealisi qırımtatarlardan 95% teşkil etti. 1944 senesi sıfırğa endi.

Facialı aqibetler şimdi de Qırımnıñ tamır halqınıñ er bir vekiline tesir ete, dep ayta Taşeva. XVIII asırda yarımada ealisiniñ 95%-ını qırımtatarlar teşkil etken edi. 1944 senesi sıfır oldı. Qırımnıñ Rusiye ilhaqından soñ Rusiye qırımtatarlarnı kene quvıp başladı.

«Ve, ebet, şimdi Qırımda qırımtatarlarnıñ temsilciligi yoq, devlet organlarınıñ temsilcilikleri, işğalci memuriyetler aqqında aytsaq, bu belli marginal şahıslar, amma mevzu bu degil. Yani olarnıñ qırımtatar tiliniñ serbest qullanuv imkânı yoq. Şübhesiz, sürgünlik er bir qırımtatarına tesir etti, insan ne vaqıt doğdı, vefat etti ya da daa doğacağına baqmadan», – dep qayd etti Tamila Taşeva.

2014 senesi mayısnıñ 18-nde Aqmescitte matem mitingi üstünde vertolötlar

Ukrayina qırımtatar sürgünligini 2015 senesi genotsid olaraq tanıdı. 2019 senesi – Litvaniya ve Latviya. Kanada – 2022 senesi. 2024 senesi – Poloniya, Estoniya ve Çehiya.

«Sürgünlik sımaları» fotoresim sergisi, Kyiv, 2019 senesi

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.